سەنگەر زراری

لەجیاتیی ئەم ناونیشانەی سەرەوە، دەمتوانی بنووسم “بەشە تەواونەكراوەكەی بیرەوەرییەكانی دڵدار”، چونكە ئەم ڕۆمانە هەمان كاریشی كردووە و بیرەوەرییەكانی دڵداری تەواو كردووە، بەڵام وردتر لێرەدا ئەو بنكۆڵكارییەیە كە لە ڕۆمانەكەدا كاری لەسەر كراوە، چونكە هەم ئەو بیرەوەرییانەی تەواو كردووە كە دڵدار نووسیویەتی و بە نیوەچڵی گەیشتووەتە دەستی ئێمە، هەم كارێكی وردی بنكۆڵكاریشی كردووە لەسەر كۆی ژیانی دڵدار و تەنانەت بەو بەشەشدا چووەتەوە كە دڵدار خۆی لە بیرەوەرییەكانیدا نووسیویەتی.

ئەگەر ورد تەماشا بكەن، لێرەدا گوزارشتی “بە نیوەچڵی گەیشتووەتە دەستی ئێمە”م بۆ بیرەوەرییەكانی دڵدار بەكار هێنا، لەمەشدا دەمەوێ ئەو گومانە بێنمەوە بەرباس كە ئایا دڵدار بیرەوەرییەكانی تەواو كردووە، یان بە لایەنی كەم لەوە زیاتری نووسیوە كە ئێستا لەبەردەستی خوێنەراندایە و لە پێشەكیی دیوانەكەیدا بڵاو كراوەتەوە؟! یان هەر ئەوەندەیە و تەواو! ئەم گومانەم بە هۆی پەڕەگرافی نووسینێكی مامۆستا كەمال مەزهەرەوەیە كە لەبارەی چاپكردنی بیرەوەرییەكانی دڵدار لە لایەن مامۆستا عەبدولخالق عەلائەددین دەڵێت: “لەسەر ڕای كاك مەسعوود محەمەد هەندێ لە بیرەوەرییەكانی لابرد بۆ فرسەتێكی دی، بۆ ئەوەی ڕۆژگارێك بێتە پێش و لە چاپەكانی تر بە تەواوی چاپیان بكات…”(1) كەواتە بەپێی ئەم قسەیەی د. كەمال مەزهەر ئەو بیرەوەرییانەی دڵدار كە لە دیوانەكەیدا بڵاو كراوەتەوە، هەمووی نییە، لە كاتێكدا پێویست بوو ئەو بیرەوەرییانە نەفەوتێن، چونكە ئەم بیرەوەرییانەی دڵدار یەكەمین هەوڵی نووسینەوەی بیرەوەریین كە بە زمانی كوردی نووسرابن، لەبەر چی ئەوكات هەمووی بڵاو نەكراوەتەوە و ئێستاش بۆ نەماوە؟! هۆكارەكەی دیار نییە!

لە خوێندنەوەی ڕۆمانی “ئەو هاوارەی نەبیسترا” یەكەم پرسیار كە لای خوێنەر دروست دەبێت، ئەوەیە كە بۆچی لەنێو زۆربەی كەسایەتییە دیارەكانی كورد، دڵدار بووەتە بابەتی ئەم ڕۆمانە، لە كاتێكدا دڵدار خۆشی بەشێكی بیرەوەرییەكانی خۆی نووسیوەتەوە و زۆر شتی لەبارەی خۆی گوتووە. بە بۆچوونی من نووسینی ئەم ڕۆمانە لە لایەن “ئارام محەمەد”ەوە چەند هۆكارێكی لەپشتە، لەوانە:

یەكەم: دڵدار لە نووسینەوەی بیرەوەرییەكانیدا، زیاتر تیشكی خستووەتە سەر خودی خۆی، لە كاتێكدا بنەماڵەی مەلا ڕەئووفی باوكی دڵدار و خوشك و برایەكانی دیكەی دڵداریش كەسانی بەتوانا و چالاك بوونە و تەنیا دڵدار ناوی دەركردووە. ئەم ڕۆمانە ویستوویەتی ئەوە دەربخات كە بنەماڵەكە بە گشتی كەسانی ناودارن و لە ناو و ناوبانگی خۆیان كەمتر ناسراون.

دووەم: ئاسەف و سەعدیی برای و زەینەبی خوشكی دڵدار، كاریگەریی زۆریان لەسەر كۆی ژیانی دڵدار هەبووە و ئەمە كەمتر لە بیرەوەرییەكانیدا ڕەنگ دەداتەوە، چونكە وەكوو گوتمان زیاتر تەركیزی لەسەر خودی خۆیەتی.

سێیەم: بەشی زۆر و كاریگەری ژیانی دڵدار دوای ئەو كاتەیە كە لە كەركووەكەوە دەست پێ دەكات، ئەو بەشەش لە بیرەوەرییەكانیدا نییە.

هەر لەبەر ئەم خاڵانە، نووسەری ئەم ڕۆمانە ڕۆمانێكی بنكۆڵكاری لەبارەی ژیانی دڵدارەوە نووسیوە، “ڕۆمانی بنكۆڵكاری بە دوای ڕاستییەكاندا دەگەڕێت بە مەبەستی داڕشتنەوەی ئەم ڕاستییانە بە شێوەی ڕۆمان. لەم جۆرە ڕۆمانەدا، مەرج نییە ڕۆماننووس بگاتە تەواوی حەقیقەتەكان، بەڵكوو ئەو ڕاستییانەی پێیان گەیشت تەوزیفیان دەكات و ئەوەشی نەیدۆزینەوە، دەتوانێ لە ڕێگای خەیاڵی ئەدەبی و ڕۆماننووسانەوە سپێتییەكانی كە نەیدۆزیونەتەوە، پڕ بكاتەوە. لێرەدا گەڕان و پشكنین ئامرازێكی ئەدەبییە و ئامانجە سەرەكییەكە نییە، بەڵام هاوكات ئەمە لەوەش كەم ناكاتەوە كە ڕۆماننووس بیەوێ ڕاستییە شاراوەكان ئاشكرا بكات و دەریان بخات.”(2)

وەك دەزانین كاری بنكۆڵكاری زیاتر كارێكی ڕۆژنامەوانی و هەواڵگرییانەیە، بەڵام بنكۆڵكاریی لە بواری ئەدەبیات و نووسینی ئەدەبیدا، ئەركێكی جیاوازی هەیە و ئامانجیان جیاوازە، “ئەگەر لە كاری ڕۆژنامەوانیدا، ڕاپۆرتی بنكۆڵكاری ئامانجی ئەوە بێ كە هەندێ تاوان و بابەتی شاراوە ئاشكرا بكات و هەندێ ڕاستی بە مەبەستی لێكۆڵینەوە و (گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویستی وەك سزا و پاداشت) دەربخات، ئەوا ڕۆمانی بنكۆڵكاری كاری ئەوەیە ڕاستییەكان دەربخات، بەڵام ئەو شوێنەی كە ڕاستییەكانی تێدا نەدۆزرایەوە لە كاری ڕۆژنامەوانیدا بە كراوەیی دەهێڵرێتەوە، كەچی لە ڕۆماندا بە شێوەیەكی ئەدەبی و هونەری دادەڕێژرێتەوە و ئەو كەلێنانە بە خەیاڵی ئەدەبی و بە زمانێكی ئەدەبی و لە فۆرمی دەقێكی ئەدەبیدا دەخرێتە ڕوو.”(3)

لە لایەكی دیكەشەوە، “ئەو پشكنینە ئەدەبییانەی دەكرێن، زیاتر پەیوەستن بە مێژووەوە و لە ڕێگای دەقی ئەدەبییەوە دەردەبڕدرێن، واتا وەكوو پشكنینە ڕۆژنامەوانی و هەواڵگرییەكان نین پەیوەندییان بە تاوان و ئێستاوە هەبێت، یان پەیوەست بن بە جۆرە پشكنینی وەكوو شوێنەوارناسی و ماددییەوە.”(4)

بێگومان ئەم جۆرە ڕۆمانە كاری زۆری دەوێ، هەر بۆیە “ڕۆمانی بنكۆڵكاری ماندووكەرە، بەڵام وەكوو چۆن تاوانێك ئاشكرا دەكرێت و ڕاستییەكان ئاشكرا دەبن دڵخۆشكەرە، بە هەمان شێوە كاتێك ڕۆماننووسی بنكۆڵكاریش دەگاتە هەندێ ڕاستی، هەم خۆی دڵخۆش دەبێت و هەم شتێكی نوێش پێشكەشی خوێنەر دەكات، بێگومان ئەمەش چێژی بۆ خوێنەر دەبێت.”(5)

لە خوێندنەوەی (ئەو هاوارەی نەبیسترا)، هەست بەوە دەكەین كە نووسەر هەم ماندوو بووە و زانیاریی زۆری كۆ كردووەتەوە، هەم دەبێ هەستی بە دڵخۆشییەكیش كردبێ، چونكە گەیشتووەتە هەندێ ئەنجامی جیاواز یان شاراوەی جیا لەو زانیارییە سنووردارانەی ئێمە لەبارەی ژیانی دڵدارەوە دەیانزانین، هەر وەكوو خوێنەریش هەست بەو چێژی خوێندنەوە و زانیارییانەش دەكات كە لەم ئەنجامەدا بەدەست هاتوون.

لەو زانیارییانەی كە خوێنەر لە ڕێی ئەم ڕۆمانەوە پێیان دەگات و لە ئەنجامی وردبوونەوەی نووسەر و كارە بنكۆڵكارییەكەیەوە دەردەكەوێ، دەشێ لێرەدا ئاماژە بە هەندێكیان بكەین:

یەك: بنەماڵەی مەلا ڕەئووفی خادم سەجادە بە گشتی بنەماڵەیەكی ڕۆشنبیر و بەتوانا بوونە و ئەمە تەنیا لە دڵدار یان بەم دواییەش هەندێ كار لەسەر “زەینەب خان – كچە كورد”ی خوشكی دڵدار كراوە و تواناكانی دەركەوتووە، ڕەنگ ناداتەوە، بەڵكوو هەر یەكە لە مەلا ڕەئووفی خادم سەجادەی باوكیان و ئاسەفی براشیان، كەسایەتیی دیار و كاریگەر بوونە، تەنانەت سەعدیی براشیان كاریگەریی خۆی هەبووە هەم لەسەر دڵدار و هەم لەسەر ڕووداوەكانی ئەو كاتە.

دوو: وردبوونەوە لە پەیوەندیی نێوان هەندێ كەسایەتیی دیاری ئەو سەردەمەی وەكوو بێكەس و ڕەفیق حیلمی و سەعیدئاغای هاوسەری زەینەب خان و چەندانی تر.. لەگەڵ دڵدار و بنەماڵەی مەلا ڕەئووف لەم ڕۆمانەدا تیشكی خراوەتە سەر و ئاشكرا كراوە، لە كاتێكدا لە بیرەوەرییەكانی دڵداردا ئەمانە باس نەكراون.

سێ: ڕۆڵی دڵدار لە دروستكردنی كۆمەڵەی داركەر و دواتریش دامەزراندنی حیزبی هیوا دەردەخات.

چوار: پەیوەندیی نێوان زەینەب خان و ئاسەف و دڵدار و ئەو كاریگەرییانەی لەسەر دڵدار هەیانبووە، بە تایبەتییش كاریگەرییەكانی زەینەب خان، چونكە لە بیرەوەرییەكانیدا دڵدار هەر ئەوەندە لەبارەی كاریگەریی زەینەبەوە دەڵێت: “بەڵام زروفی ئەوساكەی عائیلەوی مامۆستای هەرە گەورەم بووە و سوڵتەی دایكم و خوشكی لەخۆگەورەترم (مەبەستی زەینەبە) مورشیدم بوون.”(6) كەچی ڕۆماننووس بە پشتبەستن بە بەدواداچوونەكانی، ئەم پەیوەندییەی ورد كردووەتەوە و بە فراوانی كاری لەسەر كردووە، بۆی دەركەوتووە كە كاریگەرییەكەی زەینەب گەلێك زۆر بووە، ئەوەشی دەرخستووە كە ئاست و شێوازی كاریگەرییەكەیان لەسەر دڵدار چۆنە؟

پێنج: ئەو پەیوەندییەی لە نێوان دڵدار و “بەهیە فەرەجوڵڵا” هەبووە، بە گێڕانەوەكانی مامۆستا “مەسعوود محەمەد” زۆر جیاوازە لەو ئەنجامەی كە ڕۆماننووس پێی گەیشتووە، ئەگەر تەماشاش بكەین، مامۆستا مەسعوود محەمەد خۆشی دڵنیا نییە لەو پەیوەندییە بەو شێوەیە و هیچ بەڵگەیەكی ڕوون و ئاشكرای لەبارەی ئەوە نییە كە پەیوەندییەكە خۆشەویستی بێت. بەپێی گێڕانەوەكانی مامۆستا مەسعوود محەمەد، دڵدار بۆ بەهیە سووتاوە و تاكلایەنە خۆشی ویستووە: “دڵدار و من لە یەك ژووری ئوتێلی (رشید)ی گەڕەكی (سید سلطان علی)مان بەسەر برد، لەو دوو ساڵەی خوێندندا بە یەكەوە ژیانمان هەموو ئەو ڕووبەرە دەروونییە شرایەوەی كە بشێ بەرچاوی برادەر بكرێتەوە، بۆ یەكترمان كردەوە، بەڵام لە گۆشەی حەز و دڵدارییەوە باسی بەهیەم هەرگیز لە دڵدار نەپرسی، چونكە دەمزانی حەزلێكردنێكی یەكلاییە و بۆ ئەو بە سفتوسۆیە…”(7) یان: “لەو دوو ساڵەدا دەروونی ئاوس بوو بە عیشقی بەهیە، بێ ئەوەی ڕۆژێك لە ڕۆژان بدركێنێ خۆشی ویستووە…”(8)

لێرەدا پرسیار ئەوەیە؛ ئایا ئەگەر دڵدار بە ڕاستی ئەم كچەی خۆش ویستووە و ئەوانیش دوو ساڵ بەیەكەوە لە یەك ژوور بوونە، چۆن ڕۆژێك لە ڕۆژان نەیدركاندووە؟! كەواتە ئایا ناكرێ ئەو لێكدانەوەیەی مامۆستا مەسعوود محەمەدیش وا دابنێین هەڵەتێگەیشتنێك یان گومانێك بووە و دەشێ ڕاست بێت و دەشێ ڕاستیش نەبێت، هەر بۆیەش بەپێی ئەو ئەنجامە بنكۆڵكارییەی ڕۆماننووس پێی گەیشتووە (كە وەك بزانم لە ڕێی زانیاری و بەدواداچوونەوە پێی گەیشتووە)، هیچ پەیوەندییەكی لەم جۆرە لە نێوان دڵدار و بەهیەدا نەبووە و تەنیا پەیوەندییەكی هاوڕێیانە بووە، بۆیەشە لە ڕۆمانەكەدا بە جۆرێك وێنای كردووە كە وەكوو خوشك تەماشای بەهیەی كردووە: “دوو مانگە دەرسی پێ دەڵێم، تامی خوشك دەدا…”(9). یان لە نامەیەكدا بۆ زەینەب دەنووسێت: “بەهیە نووسینی كوردیی باش نییە، دەیەوێ بە كوردییەكی ڕەوان بخوێنێتەوە و بنووسێت، لەگەڵ دەرسخوێندندا باسی چالاكییەكانی خۆم بۆ كردووە، ئەویشم كردووەتە ئەندامی حیزب، جا خەیاڵت دوور نەڕوات، بۆیە بەو هەموو وردەكارییەوە باسم كرد تا وەك من وەك خوشك خۆشت بوێت…”(10)

ئەم ڕۆمانە بە شێوازی ژیاننامەی ڕۆمانئامێز نووسراوە، ژیاننامەی ڕۆمانئامێز، كارێكی داهێنەرانەی (دووڕەگی)ی ئەدەبییە، تێكەڵاوكردنی دوو هونەری گێڕانەوەی دیار و ناسراوە، كە ئەوانیش بریتین لە (ژیاننامە یاخود یاداشتنامە و بیرەوەری) لەگەڵ (ڕۆمان). واتا ڕەگەزەكانی ژیاننامەی ڕۆمانئامێز، پشت بە هەردوو ژانری (ڕۆمان) و (ژیاننامە) دەبەستێت.

لەم ژانرە ئەدەبییەدا، ژیاننامەی هەر كەسێك بگێڕدرێتەوە، دەبێ بەپێی ئەو مەرجانە بێت كە گێڕانەوەی ئەدەبیی دەیخوازێ، واتا هاوشێوەییەكی تەواو نییە لە نێوان ئەم هونەرە و هونەری گێڕانەوەی ژیاننامە، یان نووسینی یاداشتنامەدا، كە تەواو واقیعین و گێڕانەوەی ڕاستەقینەی ژیانی كەسەكانن.

ژیاننامەی ڕۆمانئامێز، توانای جۆراوجۆر و بێكۆتا بە نووسەركەی دەدات و دەستكراوەی دەكات بۆ ئەوەی ڕووداوە ڕاستەقینەكان تێكەڵ بە خەیاڵ و فەنتازیا بكات، كە هەر یەكە لەم دووانە، واتا چ ڕۆمان و چ ژیاننامە، ناتوانن بە تەنیا ئەم كارە بكەن.(11)

وردیی گێڕانەوە و خستنە بەرچاوی وێنەی دراماتیكی بە شێوەیەكی هونەرییانە، تایبەتمەندیی ئەم ڕۆمانەن، لە خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانەدا، خوێنەر هەست ناكات ڕووداوێك دەخوێنێتەوە، بەڵكوو هەست دەكات خۆی لەناو ڕووداوەكاندایە و دەیانبینێ و هەستیان پێ دەكات، هەر هیچ نەبێ هەست دەكات بە شێوەی فیلم ڕووداوەكانی دێتە بەرچاوی. تۆ سەیری ئەم وێنایە بكە: “لە كاتی یاریی شەترەنجدا، زەینەب بە باوكمی گوت: با یارییەكەت لێ ببەمەوە جا ڕووداوێكت بۆ دەگێڕمەوە. باوكم پێی گوت: حاڵت باش نییە، پێنج سەرباز و هەردوو فیلت خوراوە، بردنەوەی چی؟! زەینەب گوتی: هەمووتان شایەد بن، بە سێ جووڵەی دیكەی ئەسپ و قەڵا، مەلیكی باوكم دەنێرمە سیبیریا. پێكەنین و چەپڵەمان بۆ لێ دا، هەمووانی سەرسام كردبوو، ئەوانەی دەهاتنە ماڵەوە و یارییان لەگەڵ دەكرد، بۆ ئەوە نەدەهاتن لێی ببنەوە، دەهاتن فێر بن چۆن یاری ببەنەوە، پێچەوانەی ئەو خەڵكە، هەرچەندە باوكم و خوشكم هەوڵیان دا، فێری شەترەنج نەبووم…”(12)

لە ڕێی ئەم جۆرە گرتەیەوە، نووسەر ناڕاستەوخۆ دەیەوێ شتی دیكە بڵێ، بۆ نموونە لەم گرتەیەدا دەیەوێ زیرەكی و بلیمەتیی كەسایەتییەكی وەكوو زەینەب خان دەربخات، بێ ئەوەی ڕاستەوخۆ ئەمە بڵێت. لەمەوە دەردەكەوێ كە ڕۆماننووس چەندە بە دیقەتتەوە كاری كردووە و وێنای ڕووداوەكانی كردووە، ئەمەش سەركەوتوویی دەقەكە نیشان دەدات.

سەرچاوە و پەراوێز:

1- كۆمەڵێك هۆنراوەی فۆلكلۆری كوردی (دەشتی هەولێر و وراتی كۆیە). كۆكردنەوەی: زەینەب خان مەلا ڕەئووف خادم سوجادە. لێكۆڵینەوە و پەراوێز: عەبدولخالق عەلائەددین. پێشەكی: د. كەمال مەزهەر ئەحمەد. ل7.

2- الرواية الاستقصائية،  واسيني الأعرج. موقع: جريدة القدس العربي.

3- الرواية الاستقصائية. من النص وإلى النص. أحمد عساف. موقع: جريدة البعث.

4- الرواية الاستقصائية،  واسيني الأعرج…

5- الرواية الاستقصائية،  واسيني الأعرج…

6- دڵدار، بیرمەند و شاعیری شۆڕشگێڕی كورد. عەبدولخالق عەلائەدین. چاپخانەی سەڵاحەدین (هەولێر). چاپی دووەم (2019). ل35.

7- شكۆی ئەدەب. مەسعوود محەمەد. ناوەندی ئاوێر بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە. چاپی یەكەم (2021). ل141.

8- شكۆی ئەدەب…ل142.

9- ئەو هاوارەی نەبیسترا (ڕۆمان). ئارام محەمەد. وەشانی نووسیار. چاپی یەكەم (2022). ل136.

10-  ئەو هاوارەی نەبیسترا…ل137.

11- هونەری ژیاننامە: شێوازەكانی نووسینەوەی بیرەوەری، گەشتنامە، ڕۆمانی مێژوویی. لێكۆڵینەوەی ئەدەبی. نووسینگەی تەفسیر. چاپی یەكەم (2019)..ل253.

12- ئەو هاوارەی نەبیسترا…ل41.

ناوی سەرچاوەكان:

1- ئەو هاوارەی نەبیسترا (ڕۆمان). ئارام محەمەد. وەشانی نووسیار. چاپی یەكەم (2022).

2- دڵدار، بیرمەند و شاعیری شۆڕشگێڕی كورد. عەبدولخالق عەلائەدین. چاپخانەی سەڵاحەدین (هەولێر). چاپی دووەم (2019).

3- كۆمەڵێك هۆنراوەی فۆلكلۆری كوردی (دەشتی هەولێر و وراتی كۆیە). كۆكردنەوەی: زەینەب خان مەلا ڕەئووف خادم سوجادە. لێكۆڵینەوە و پەراوێز: عەبدولخالق عەلائەددین. پێشەكی: د. كەمال مەزهەر ئەحمەد.

4- الرواية الاستقصائية،  واسيني الأعرج. موقع: جريدة القدس العربي.

5- الرواية الاستقصائية. من النص وإلى النص. أحمد عساف. موقع: جريدة البعث.

6- شكۆی ئەدەب. مەسعوود محەمەد. ناوەندی ئاوێر بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە. چاپی یەكەم (2021).

7- هونەری ژیاننامە: شێوازەكانی نووسینەوەی بیرەوەری، گەشتنامە، ڕۆمانی مێژوویی. لێكۆڵینەوەی ئەدەبی. نووسینگەی تەفسیر. چاپی یەكەم (2019).