468744456_1099256335535510_2626644354969488535_n

2024/11/28

ئاوردانەوەیێک لە سەر کتێوی مۆنادۆلۆژیای دەق

شیوا موزەفەرییە

«ئاوردانەوەیێک لە سەر کتێوی مۆنادۆلۆژیای دە ق »
نووسین:شیوا موزەفەری
مۆنادۆلۆژیای دەق بە نووسەری حەمەی کەریمی شاعیر و نووسەری بەرێز لە شارە جوانەکەی مەریوان.
ئەم کتێبە لێکۆڵینەوێکی ئەدەبیە لە چاپەمەنی نووسیاری دانیمارک.
پێنجمین کتێوی چاپکراوی حەمەی کەریمی و نوێتەرین کتێوی ئەم نووسەرە بەڕێزە.
ئەم کتێوە لە دوو ژانڕی )فەلسەفەی ئەدەبیات، ڕەخنەی ئەدەبی(پێکهاتووەو کۆمەڵێک وتا رو یادداشت ووتووێژی رەخنەیی،لە ۱۱۴لاپەڕەیە.
مۆنادۆلۆژیی یەکێک لە گرنکترین ئایدیاکانی «فۆن لابینتسە»سەبارەت بە شرۆڤە و لێکدانەوەی پێوەندیی مرۆڤ و جیهان .
بە بۆ چوونی لابینیتس هەر مۆنادێک دەرخەری تەواوی حیهانە،بەو مانایە هەر پاژێک پێناسەو دەرخەری تەواوی
ئەو گ شتەیە کە بۆ خۆیشی بەشێکە لێی .
مۆنادۆلۆژیای دەق پێکهاتێکە لە هەندێک وتارو یادداشتی ئەدەبی و وتوووێژی رەخنەیی و بەشێکە لە ئەزموون و کارنامەی ئەدەبی نووسەری بەرێز کاک حەمەی کەریمی .
دەقە زۆر گرنگەکانی ئەم کتێبە:
-جیاوازی نێوان هونەری داهێنەرانە و هونەری ناداهێنەرانە.
-پۆئەسیس و پراکسیس
-تایبەتمەن دیەکانی هونەری داهێنەران ە
ـ هونەرو جوانیناسی
چونکە لە کاری هونەریدا هاوکات لە گەڵ ئەو شتەی کە ساز دەکرێت شتێکی تر بەرهەم دێت بەشی تاریک و بەتاڵی هونەرە.
کانت دەڵێت:دەقی هونەریی دەبێت بە شێوەیەک خۆی دەربخات کە دەرکەوتنی مەبەستی هونەرمەند تیایدا دیار نەبێت.
#جیاوازی پراکسیس و پۆئەسیس:
-پراکسیس بە واتای:هەوڵی سرووشتی کە دەبێتە هۆی
-پۆئەسیس بە واتای:بەرهەم هێنان ئەو چتە کە لە پێشۆ نەبوە.
#هۆنەری داهێنەرانەو تایبەتمەندییەکانی:
لە فەلسەفەی یووناندا ئێمە لە گەڵ دوو وشە یان با بڵێم لە گەڵ دوو دەستەواژەی «ئارخە»بە مانای ئاخێز کە) پێوەندیی راستەو خۆی لە گەڵ پۆئەسیس دا هەیە(و «تخنە»واتە تەکنیک )کە ئەو کات بۆ هەر چەشنەکارێکی هونەریی لە چەشنی پێشەگەریی،مسگەری،زرنگەری ،پەیکەرتاشی و شاعیری بە کاریان دەهێنا (
#تایبەتمەندییەکانی هونەری ئاوانگارد:
بزوتنەوەگەلی ئەدەبی و هونەری ئاوانگارد بە گشتی هێرشێک بوو بە سەر پێگەی هونەری بورژوازیی وەکوو سیستەم لە کۆمەڵگای بورژوازیدا و هاو کات دژکردوەیەکیش بوو لە پێوەندی لە گەڵ هونەری مودێڕندا کە پێوەندیی خۆی لە گەڵ ژیانی مرۆڤدا پچڕاندوە .
#هونەری ئاوانگارد و شیعری هاوچەرخی کوردی:
بە واتەی نووسە ردژایەتیی نێوان بەرهەمی ئۆرگانیک و ئاوانگارد،لە بنەما سەرەکییەکانی تێۆریی لۆکاچ و ئادۆڕنۆیە سەبارەت بە هونەری پێشڕەوە.بەڵام شێوازی گرنگی پێدانی هە ریەک لەم دوو نووسەرە لە گەڵ ئەویتر جیاوازە.
لۆکاچ بەرهەمی هونەریی ئۆ رگانیک بە پێوەری جوانی ناسی هونەریی دەزانێ و بەرهەمی هونەری ئاوانگارد وەکوو بەرهەمێکی نزم و ڕوو لە خوار رەت دەکاتەوە.بەڵام ئادۆرنۆ بە پێچەوانەی لۆکاچەوە هونەری ئاوانگارد و نائۆرگانیک )ئەڵبەت بە مانا مێژووییەکەی( بە پێوەری جوانی ناسیی هونەریی دەزانێت.
#شیعری جیاوا ز)بەرەی چوار(:
ئەم شێوازە شیعرە لە دەهەکانی هەشتا لە رۆژهەڵاتی کوردستان،ئاڵای نوێی هەست و بیرو بڕوای شەکانەوە.
پێش لە شیعری بەرەی چوار،سوا رە لە تازەکردنەوەی شیعری کلاسیکی کوردیی لە کوردستانی رۆژهەڵات)لە ژێر کاریگەریی ئەدەبی جیهانی بە گشتیی و بە تایبەت شیعری نوێی فارسی لە سەردەستی نیما(بە ئەنجامی گەیاند.
بە هەر حاڵ ئەو ڕەوتەی سوارە دەستی پێکرد پاش سوارەییەکان درێژەیان پێ نەدا .
ڕەنگە بە دیارترین هۆکاری بەردەوام نەبوونی پاش سوارییەکان لە سەر ئەو ڕەوتەی کە سوارە دەستی پێکرد کەش و هەوای سیاسی ئێران بێت .
هاوکات ئاسۆی ڕوانینی شاعیرانی کوردستانی ڕۆژهەڵات لەو کاتەدا زیاتر شاعیرانی باشوور بوو.لە سەرووی هەمووی انەوە شێرکۆ بێکەس،لەتیف هەڵمەت و پەشێو.
ئەمەش وای کردبوو کە شیعری نوێی رۆژهەڵات زیاتر وەکو پاشکۆی شیعری نوێی کوردستانی باشوور دەرکەوێت.
لە نیوەی دووهمی هەفتاکان بەیاننامەی داکار لە سیروان بەڵاوبوویەوە.
ڕەوتی داکار پێداچوونەوەی وەرچەرخانێکی ئەریتی بوولە شیعری نوێی کوردستانی رۆژهەڵاتدا بە تایبەت لە فۆرم و زمان و ناوەڕۆکەوە.
هەرچەند داکار شکەستی هێنا.تا ئەم کاتە شیعری رۆژهەڵات نەیتوانیبوو بە گشتی خۆی لە ژێر کاریگەریی ئەدەبی باشوور دەرباز کات .
تا کوو لە دەهەی هەشتاکاندا حەرەکەتێکی نوێتر و ئاوانگارد لە لایەن چەن کەسی تایبەتەوە دەستی پێکردبوو.