من بە سرووشتی خۆم لەنێو هەر کتێبێکدا خێرا دڵ و بیرم ئەچێتە لای بەشی دوماهیی (فەرهەنگ، فەرهەنگۆک، فەرهەنگچە، فەرهەنگیلە) ئەگەر هەیبێت.

بڕێک جار هەر خێرا وەک توولەمار خۆم ئەکەم بە نێوانی پەڕەکاندا و بە فرتەیەک ئەگەیەمە بەشی داوی(دوماهی، کۆتایی)ـی کتێبەکە.

لە ڕاستییا فەرهەنگێکی کورتوپوخت بۆ هەر کتێبێک (جا لە هەر بیاڤ و بوارێکدا بێت) بە پێویستییەکی ڕیشەیی و گرنگ ئەزانم لەبەر دوو هۆکاری لێکگرێدراو.

یەکەم، بۆ پاراستنی زمان و وشە و واچە و پەیڤ و واژەکانی.

دووەم، بۆ ئاشناترکردنی زار، شێوەزار، بنزار، دەڤۆکەکانی ناو زمانی کوردی بە یەکتر و دەستاودەستپێکردنیان لە لایەن ئاخێڤەرانەوە.

ئاخێوەر (ئاخێڤەر، قسەکەر، بێژەر، گۆتیار) کاتێک لە ئاخافتنیدا وشە جیاجیاکانی زارەکانیتر ئەهێنێتە زمان، ڕاستەوخۆ ئەبێتە پارێزەر و ئاشناکاری ئەو وشە و واژانەی ناو زمانەکە.

لە کتێبی «نەمرەڕێ» (ڕێی نەمرێتی)ـی پێشەوا کاکەییدا، کە دەقێکی زۆر کوردییانەی بە چێژە، بەپەلە گەیشتمە فەرهەنگەکەی کۆتایی و دواتر گەڕیامۆ بۆ خودی دەقەکە.

ئافەرین لالە پێشەوا، بە تێگیشتنی من وەک هەمیشە کارێکت کردووە کە ڕاستەوخۆ (جگە لە گرنگیی دەقەکەت وەک لایەنی وێژەیی) کارەکەت ئەچێتە خانەی پاراستنی زمان (ـی کوردی)ـیەوە.

هەر لۆیە هومێڎەوارنا هەر کەسێک (نووسەرێک، ڕۆژنامەڤانێک، هۆنیارێک) کاتێک دەقێک یان بابەتێک ئەنووسێت، وشە و واژەی زارەکانیتری زمانی کوردیی تیا بە کار بهێنێت و پاشانیش فەرهەنگێکی گچکەی لەبۆ دانێت، ئەمە کارێکی کوردەویستانە و پیرۆز و گرنگە و ڕێیەکی ئاسان و باشیشە بۆ مانەوەی فراوانیی (گەورەیی، باڵایی، فرەواژەیی، فرەزاری)ـی زمانی کوردی و مانەوەی زار و شێوەزار و بنزار و تەنانەت دەڤۆکی بچوکی ناو گوندە دراوسێکان.

فەرموون کەرەمکەن لەتەک فەرهەنگچەی پەرتووکەکەی پێشەوا کاکەیی.

فەرهەنگۆک:

ئاخسبات: ئاخلەوەڕ، ئاخنەبا، ئاخنەبات، نیوەی کۆتاییی ڕەشەمە، کاتی سەردەرهێنانی گیا و لەوەڕ

ئاخەلێوە: ئاخلێڤە، خاکەلێوە، کاتی تازەشینبوونی دەشت، سەرەتای بەهار

ئەراگێڵ: هەڵوەدا، پەڕتەوازە، پەڕەوازە، پەڕتەوازە، دوور لە ماڵ و زێدی خۆ، ئاوارە

ئەرامەندە: ئارامەنە، پەرێشان و داماو

ئافريیتار: خوڵقێنەر، خودا، ئافرێنەر، ئافرییتکار (پەهلەوى)

ئافەتە: بامرنێ، بلەفتە، لاڕەشە، چاوەقووڵە، چاوقووڵکە، تاعوون

بای داراوس: بایەک کە لە دواڕۆژەکانی زوستاندا هەڵدەکات و دار چرۆی پێ دەر دەكات.

بای دەبوور: ڕەشەبا، بای مەشەڵان، بای خۆراوا

بڵاچە: برووسکە

بێ ئۆل: بێئایین، بێدین

پاناو: سەر چیای تەخت، تەختاییی سەری کەژ

پاناوکە: گۆمیلکەی ئاو لە دەشتدا

پزووسکە: چوریسکە، پرشنگ، پڕشنگ، پرشەنگ، پرشە

پلووکەبەرد: بەردی چکۆڵە، لەتی بەردی ورد، وردکەبەرد، وردەبەرد

پەژێران: ویستن، قبووڵکردن

پەسیو: سووچ، قوژبن، کەلێن

پەلەموور: خۆڵەمێش، خۆڵەکەوە، بووڵ، خۆلی

پەیکار: شەڕ و جەنگ، کێشە و هەرا، سەرەتیر، پەیکان

پێنجدەری: ژوورێکە کە پێنج پەنجەرەی لە ڕیز یەکەوە تێدا بێ، یان پەنجەرەیەک پێنج دەرکەی هەبێت.

پێنجەیتار: پێنج ڕۆژەی تار، پێنج ڕۆژەی کۆتاییی ساڵ، پێنج ڕۆژە لە ناوەندی زستان و بەهاردا. کە ساڵ تەواو دەبێت، ئەم پێنج ڕۆژە دەمێنێتەوە. پێشینان ساڵیان بە دوازدە مانگ و مانگیان بە سى ڕۆژ داناوە. بەو گوێرەیە ساڵ دەکاتە سێسەدوشەست ڕۆژ، پێنج ڕۆژ لە ساڵی ڕاستەقینە دەمێنێتەوە و سەر بە هیچ مانگێک نییە. دوو ڕۆژی کۆتاییی مانگی زستان و سێ ڕۆژی سەرەتای وەرزی بەهار.

پێشکێنە: پێشکێنێ، پێ تێک دەشکێنێ، شوێنێکی دوور کە بۆی چووی، پێ دەشکێنێ و ماندووی دەکات.

پێوار: نادیار، نەدیار

تاسوخ: تاسوق، تاسە، تامەزرۆیی، دڵبژووکێ

تافیتە: تاف، تافە، تافینە، تافتافینە، تاوتاف، تافگە، تاڤگە، تاڤیتە، سۆلاڤ، سولاڤ، سواڤ، سیتاڤ، سیتاڤک، سوولان، سەروەشین، ڕیژاڤ، ڕێژاو، لێژاو، ئاوڕێژ، ئاوڕێژنگە، ئاولێژگە، ئاولێژنگە، ڕێژنگە، ئاوشار، ئاوشۆڕ، شۆرک، شۆرشۆرک، لووساو، لووساوک، سوپێل، سوول…

تەپلۆس: تەپڵۆس، تەنبەڵ، تەوەزەل

تەپەدووکەڵ: چڕەدووکەڵ، چەڕەدووکەڵ، چەقەدووکەڵ، دووکەڵی خەست و زۆر

تیزانگ: گمێزدان، میزڵدان، مسوڵدان، میزدانک

تیغەشان: تیرەگەشان، ملەی کێو، زنجیرەی شاخ، لاشانی چیا، گەردنەی شاخ، لاباسک، تەلان

جامەلووسکێ: زمانلووسی، کلکەسووتێ، دەمتەڕی

جەمخانە: پەرستگەی ئەهلی هەق (عەلەوی/ عەلی-ئیلاهی/ کاکەیی، یارسانی)ـيەکان

چراوڵە: چراوک، چراوگ، چۆڵەچرا، ئەختەرمە، شڕەی گڕگڕی لەدارەوەپێچراو کە لە چرای دەستهەڵگر دەچێ.

چەشڕێ: چەمەڕا، چاوەڕێ، چاوەنۆڕ

چنگڵەچزێ: چۆنیەتی چەوسانەوە، چرووسانەوە

چنگەفلیقێ: کاری فلیقاندنەوەی میوە و شتی ئاودار بە دەست

چەقەسترۆیی: چەڵتەچەڵت، چەنەدرێژی، چەنەوەری

چیڕە: دەنگی قیژەی کەو لەکاتی دیتنی مار و ڕێویدا (هەڵبەت بەو مانایەم وە کار هێناوە لەوێدا.) هەروەها بە مانای لۆرک و پەنیری پێکەوەکوڵاویش دێت.

چیل: ماکەو، کەوی مێ، گیا و پووشی ناو کورتان، فێڵ، گەڕ

حانەحەپەشێ: دەمەقڕە، شەڕەچەقە، کاری دەم لە دەمی یەکترنان

حەپەنۆش: کاری بە یەکجاری هەڵلووشین

حینجەت: بەهانە، پەڵپ

حینچک: کوت، ژەنین، لێژەنین لەکاتی جووتبووندا

حێوەت: سام، ترس

خول: سووڕ، چەرخ، گەڕ، گەردش، گەردین، دەورە، قۆناخ

خوول: خووز، کۆم، پشتچەماو، ملخوار، ملچەوت

داترووسکان: ترووسکانەوە، ڕاچڵەکین، ڕاچەنین لە ترسان

داتڵیشاو: دڕاو لە سەرەوە بۆ خوار

ڕاتڵەکاو: شڵەژاو، شڵەژیو

ڕەندی: خاسی، چاکەکار، جوامێر، مێرخاس

ڕيپۆق: گوژاو، ڕچقاوه‌، ژه‌ك، كلمش، قليچ، پێخ، شه‌لق، له‌چ، ڕيخته‌، ڕيق، كيلك، شلەی خه‌ستى زه‌رد كه‌ بڕێ جار به‌ هۆى چڵككردنى چاوه‌وه‌ له‌ سيله‌ى چاودا كۆ ده‌بێته‌وه‌، چڵمى وشكه‌وه‌بوو، ڕيپۆقكردن

ڕيپۆكار: ڕيپۆ، ته‌ڵه‌كه‌باز، فێڵباز

زوورک: تەپۆلکەی ڕووت لە دەشتدا

زۆپۆ: زلی بێهونەر، مرۆڤی تەنبەڵ و تەوەزەل

زەمەند: بژوێن، دەشت و زەوینی پڕگیا

زەندۆڵ: زەندۆر، ڕەهۆڵ، قەڵشی زل لە زەویدا، شیوەڵەی تەنگ

زەیقەت: ئازار و ناخۆشی

ساران: مانگی سەرماوەز، سیخوار

سەرانسۆ: سەرئاسۆ، سەرانسۆیی، سەرانسوێیی، سەراسۆیی، سەرانسوێ، بەرزاییانی ئاسۆ، ملکێشان و چاولێکردن

سەراوەرد: سەراورد، ڕابوردووی لەمێژینە، لای ژوورینی مەزرا

سەردۆڵکەبێژ: مردوولاوێن، نەهاری، ژنێکە کە لە پرسەی ژناندا بە چەند وتارێکی دڵگیر یان بەیت و باللۆره‌ مردووەکە دەلاوێنێته‌وه‌ و ژنەکانی تر بۆی دەستێننەوە.

سەوگر: بوولێڵەی بەیان، کازیوەی بەیانی، سەوگور، سەهگور

شۆڵەتەقیو: بەردەنەیزە، پاشەوق، تیرێژ، ئەستێری، ئەستێرەی کشاو

شەودێز: تارمایی لە شەودا، مانای یەکسمی ڕەش بە پنۆکی سپییەوەش ده‌دات.

شەوشین: پەرێشانبوون، بێسەرەوبەرەبوون

فريشکەوە جێ: فچکەوە جێ، لە (فچک/ فریشک/ فریچک)ـەوە هاتووە، فریشککەوتن، بەژەککەوتن، نەخۆشکەوتنی مناڵی ساوا لە تەکان یان ترسانه‌وه‌. ئەوەی فریشکەی کەوتووە، یەکێک بۆی دەشێلێت، دوو-سێ جار مناڵەکە هەڵدەگێڕێتەوە، بە دەم شێلان و هەڵگێڕانەوەوە کەسەکە پێی دەڵێت: فچکەوە جێ، بڕۆوە جێ!

فرەشم: هەڵاتنی تاو، تاوهەڵاتن (پەهلەوی)

فسار: دەسکەڕەشمە، پەتێ کە دە ملی حەیوان دەخرێ و ڕادەکێشرێت.

قوت: شتی قنج و قیت، زۆپ، هەستۆک، لەسەر هەست، سڵکەر، بڵند

قووت: قوویت، نوقم، نخرۆ، بناو، ڕووت، ڕویس، پەتی، ڕەوتی پاروو لەگەرو-چوونەخوار، زەواد، بژیو (لێرەدا مەبەست لە هەڵلووشین و قووتدان و نوقمبوونە.)

قورچمین: دەنگی كرتاندنى قەزوان

قۆڕخانە: جبەخانە، گەنجینەی چەکی جەنگی

قوم: فڕێ لە ئاو، قۆپ، گوڵپ، کووپەڵە، گۆزەی بچووک، کووپەی ئاو، داخ، گەرم، نوقم

قووم: ڕەڵم، ڕەمڵ، زیخی زۆر ورد

کوڕ: ڕۆڵەی نێر، منداڵی نێرینە، نێرینەیەکە هێشتا ژنی نەهێنابێت (لێرەدا ئەو واتایانەمان مەبەستە.) واتای تریشی هەیە.

کووڕ: پشتچەماو، پشتخوار، پشتقۆف، پشتکۆم، پشتکووڕ، خورز، قەمبوور، کۆفر، کووکن (لێرەدا ئەو واتایانەمان مەبەستە.) ئەو مانایانەشی هەیە: شوێنێکە کە ڕێی تێ نەکەوێ، شوێنێکە کە زۆر لێژ بێ.

کەودەن: دەبەنگ، حەپۆل، گێل، گەمژە، گەوج، مێشۆ، نازیرەک، وڕ

گرگاشە: بەڵا، فەتارەت، کارەڕەهات، وەیشووم، وەیشوومە، تەمەرە

گنخاو: بۆنگرتوو، گەنیو، بۆگەنیو، بۆگەن، بۆخنک

گوڕ: تین، هێز و تەوژم، بڵیسە، خوڕە و گرمە، لەز، هەشتاو، خێرایی، توندی، گورجی، وزە

گوزوگومبەت: گزوگوم، گزوگوممەت، گۆزوگومبەت، گزوگومبەت، لەپڕ و نەکاو، لەپڕێکدا

گووڕ: گۆڕ، گڵگۆ

گەچڵان: ژاکان، ژاکاو؛ هەڵگەچرێ: بژاکێ، ژاکاو بێ، پەژموردە بێ

گەردوخول: کار و ڕەوتی گەڕان و سووڕانەوە، گلخواردن، سووڕانەوە بە دەوری ئیشێکدا

گەردوگوڵ: دەمی سەرەتا، دەستپێک، کاتێکە کە تازە گزنگ دەکەوێتە سەر شاخە بەرزەکان.

گەڕاڵ: گەڕیدەی بێمەبەست

لام: بیانوو، پەڵپ، پیتی بیستوچوارەمینی ئەلفبێی زمانی کوردی، به‌ ماناى (قسە، پرسیار، کوڵمە و گۆنا)ش هاتووه‌.

لاشیپانە: لاشیپان، هەریەکە لە دارە درێژەکانی چوارچێوەی دەرگا، باهووی ئەملاولای دەرگا

لاموجیم: لاموجووم، کەمترین قسە لە وەڵامـدا، هیچنەگوو، پرسوجۆ، باسوخواس

لامی جیم: کاری خۆهەڵکێشان، بەخۆداهەڵگوتن

ڵام: ڕوومه‌ت، گووپه‌

مردەڕێ: میرات

مەوژ: تەرز، تەحر، بیچم، شێوە، جۆر، سیما، (مەوژ: مەویژ، بە مانای میاواندنی پشیلەش دێت، مەوژاندن، لێرەدا ئێمە ماناکانی پشوومان مەبه‌سته‌.)

ناکڵۆکار: ناکوڵۆکار، ناقۆڵا، زبر و خوار و خێچ

نەمرەڕێ: ڕێی نەمریێتی، نەمریێتی لەنێو ڕێیەکاندا، وشەیەکی داڕێژراوی خۆمە.

وەیووڵەجنانێ: گێژەڵووکە، گەردەلوول، باهۆز

وێی مەغزێ: وێی مەخزێ، وێی مەکەوە، خۆی لێ مەدە، کارت پێ نەبێ

هاژەک: مووشەک، وژەک، کەرەستەیەکی وا بۆ چەکی گەرم.

هەردەگەڕ: هەردەگێڵ، چۆڵگەرد، بیاوانگەڕ، فێرە گەڕان لە دەشت و بیابان و چۆڵەوانیدا

هەمدیسرۆ: هەمدیسان، هەمدیس، دیسانەکێ، دیسانەوە

یەوبیەو: یەکە یەکە، یەک بە ‌یەک

دادە سۆما عەلی، دەقەکی فەرهەنگەکەی نەمرەڕێی نووسیوەتۆ، هەر هەڵەیەکی ڕێنووسی تیابێت، ئەو بەرپرسە و من هەقم نییە.

دەستخۆش و بژیت دادە سۆما گیان.

* فەرهەنگ و زمانی کوردی جیایە لە فەرهەنگو زمانو کوردی.

ئەویان واتە فەرهەنگ لەتەک زمانی کوردی.

ئەمی دووەم بە شێوەزاری هۆرامی واتە فەرهەنگی زمانی کوردی.

ئەها ڕێزمان و ڕێنووس گرنگی برای زەبەنگی برای زرنگی دراوسێمانە.