شیعر و شاعیریی و خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ به‌رهه‌مه شیعری به‌ره‌واژ
سۆران محه‌مه‌ده‌سووره
-1-
یه‌كه‌م: شیعر و شاعیریی
ا
ژانری شیعر ئەمڕۆ لە هەر ژانرێکی تر نزیکە لە تاک، لە ڕووحی تاک گەرا دادەنێت و دەی ئەنجنێت. شیعر وا لە شاعیر دەکات تەواو بیرکەرەوەی خۆی بێت. ئەو ژانرەیە کە بەردەوام تۆفان بەسەر خۆیدا دادەکات و بەردەوامیش پڕووشکە ئاگرینەکانی بەسەر کێڵگەی ئەو كه‌توارەدا پەرش دەکاتەوە کە تێیدا دەژێت، هەر بۆیەشە شیعر ئەو ژانرەیە کە خۆی دەکوڵێنێت بۆ خۆی، ئەو ژانرەیە کە هه‌رده‌م له‌نێو درووستكردنی مه‌ته‌ڵدایه. بۆیه شیعر مه‌ته‌ڵی مرۆڤه.
شاعیر نانووسێت بۆ ئەوەی ستایش و دەستخۆشیی وەربگرێت، بەڵكوو دەنووسێت بۆ ئەوه‌ی شێتی خۆی پێ فرچک بدات. شاعیر مینا مەلۆتکەیه‌کی بەزۆر لەشیر گیراوە و لەمەمکان تارێندراوە. بۆیەشە تا دەمرێت ئەم شیرە، ئەم بێڕووحییەی، كه دیوه‌كه‌ی تری ژیانه و شاعیر له‌گه‌ڵی له كێبڕكێدایه، نەک وەک گەورەبوون، بەڵکوو وەک فڕێدراو، فڕێدراو بۆ ژیان نەک فڕێدراو بۆ بێزراو لە ژیان، دەیبینێت. بۆیە هەمیشە بەدوای ئه‌وه‌یە كه لەو ژیانەدا لە هەر وێنە و چرکەساتێک، تامەزرۆی مەمکەمژەیەکی لێبکات، بەڵام نەک مەمکەمژەیەکی وشک، بەڵکوو مەمکه‌ژینێكی مه‌ته‌ڵاویی. بۆیه شیعر ده‌بێت هه‌ر ئه‌و شته بێت كه لە مەرگەوە دێت، نەک لە ڕووناکیی، چون ڕووناکیی ئامانجەکەیەتی. بە مانایه‌كی تر بۆ شیعر، ده‌بێت له تارییکایی و مەرگدا بۆی بگەڕێین. هەر ئەمەشە وادەکات شەیدای چنگکردنی جوانیی شیعر بین. چییه‌تیی جوانیی و نه‌مربوونیشی نادۆزرێته‌وه. هەموو شتێک بە دۆزینەوە و پێگەیشتنی، جادووەکەی بەتاڵ دەبێتەوە، شیعر ئه‌و ژانره تاقانه‌یه‌یه كه له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌وه خۆی ده‌ژێنێت و شاعیریش ته‌نێ به‌زمان دەهێنێت و وێنا ده‌كات. چونكه ئه‌وه‌ی كه ده‌ستی شاعیری به‌رده‌كه‌وێت، شێوه نییه، به‌ڵكوو ڕووحی شیعره، هه‌ر بۆیه‌شه سیلان یێژێت: “شیعر پەیوەندی بەدەستلێدانەوە هەیە”. (شێخانی. 2017: 297) ئه‌وه‌ی ده‌ستی لێده‌درێت، ئه‌و شیعره‌یه كه تا سه‌ر ئێسكان نا، به‌ڵكوو به‌نێو ڕووحی خۆیدا بردوویه‌تییه خواره‌وه. ئا ئه‌مه‌یه گه‌وهه‌ر و جادووی ئه‌م ژانره.
شاعیر زاندنی ئه‌و هەوڵدانەیه بۆ ده‌ستلێدان، ده‌ستلێدان هاوكاته به زاندنی شاعیر و كه‌وتنه نێو ژیانه‌وه، چونكه مرۆڤ ناتوانێت له ڕووحی خودایان و دڵبلندیی خۆی غه‌یانه‌ت بكات. له ڕێگه‌ی شیعره‌وه “كردنه‌وه” ده‌كه‌وێته مانای خۆی، كه‌واته شیعر كردنه‌وه‌یه، كردنه‌وه‌ی ده‌رچه‌یه‌كه به‌ڕووی ئه‌و ژیانه‌دا، كه ئێمه تێیدا له ته‌قه‌ڵا داین بۆ ئه‌وه‌ی ژیان بژێنین. له‌نێو پانتایی نووسینیشدا هه‌ر شیعر ئه‌و ئه‌ركه‌ی وه‌ئه‌ستۆ گرتووه. بۆیه ئه‌مه ئه‌ركێكی خودایانه‌یه. بەڵام ئاخۆ هەوڵدان و نووسین دەبێت بەرەو كوێی ئاسووده‌یی ئه‌و ژیانه‌مان به‌رێت كه ده‌مانه‌وێت بیژێنین؟ ئه‌مه پرسیارێكه كه شاعیر به‌جێی ده‌هێڵێت و لێده‌گه‌ڕێت ئه‌وه‌ی كه زایێندراوه، ڕیسی گه‌وهه‌ری خۆی بێت.
شیعر واده‌كات بێپسانه‌وه شاعیر، شاعیر بێت، چونکە شاعیر هه‌ڵگیراوه‌ی شیعره و دەیکاتە منداڵی دمدمیی، کە هەردەم بێماڵە و ئاواییی شەیتانی وەک ئەو ناگرێتە خۆی. بۆ؟ چونکە ناکرێت منداڵی پرۆمیسۆس و دیۆنیسۆس بیت و ئاوایی لەبارت بەرێت. كه‌وایه شاعیر ئه‌مڕۆ به‌رپرسیاره له ژیاندنی ئه‌و ژیانه‌ی كه ده‌مانه‌وێت تێیدا ڕابمێنین و بیژێنین. شاعیر ئه‌و مرۆڤه‌یه كه هه‌وڵده‌دات، ده‌ست بۆ ئه‌و مه‌ته‌ڵ/ هه‌ڵنه‌هێنراوه‌یه به‌رێت، كه شیعر و ژیانه. كه‌وایه شیعر و ژیان یه‌ك واتان. چونكه شیعر هه‌رده‌م وه‌ك منداڵێك، كه ئاوایی نه‌یگرتووه‌ته خۆی سرك و بێپسانه‌وه، لاسارانه ژیان ده‌ژێنێت. به‌بێ شیعر مرۆڤ كه‌رتێكی داگیركراوه له‌لایه‌ن شته‌كانی ده‌وروبه‌ریه‌وه. وه‌ك له دیمانه‌كه‌ی نێو به‌ره‌واژدا، شاعیر نموونه‌ی كوپه شیرێك له ژیانی منداڵییدا دێنێته‌وه و ده‌ڵێت: “شاعیر به كوپێكی پڕه‌وه ده‌ست ده‌كات به نووسین، ده‌بێ له‌وه به‌ئاگا بێت تا ده‌گاته لای خوێنه‌ر، به‌تاڵ نه‌بێته‌وه.” (ڕۆسته‌م. 2021: 60)
ب
مرۆڤ به كه‌وتنه نێو ژیانیه‌وه بە لەدایکبوونیەوە تووشهات و سەرگەردان بوو، هه‌ر بۆیه‌شه تا ئێستاش پرسیارەکانی ئەو مرۆڤە هاڕدراوە، فڕێدراو و نەفرەتلێکراوە، هەمان پرسیاری سەرەتای ئەفسانەکانە، پرسیاری گێلگامێشە، لێرە چیدەکات؟ تەبای کێیە؟ مردن چییە و ژیان چییە؟ دەگەڕێت بەدوای ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە، کە ئاخۆ دەکرێ نەمریی بەدەست بهێنین؟ مرۆڤ چییە و دەکرێ واوەتر لەو مرۆڤە بڕۆین و فانیی نەبین؟ ئاخۆ ئه‌و مرۆڤه كێیه كه ده‌پرسێت و مه‌ته‌ڵ هه‌ڵده‌هێننێت و داده‌هێنێت؟
ئه‌م مرۆڤه جگه له شاعیر كه‌سێكی دیكه نییه. چونكه شیعر، لە لەدایکبوونی یه‌كجاره‌كیی هەڵدەگەڕێتەوە. بۆ؟ بۆ ئه‌وەی لەدایکبوونەوە بکاتە سووڕی نوێبوونەوە. بۆیە گۆڕانی زمانیش، ڕیتم و سیستەمێکی وه‌ها لە خۆیدا بەرهەمهێناوەتەوە، بۆچی؟ بۆ ئەوەی هەمیشە مرۆڤی نوێ، چاخ و سەردەمی نوێ بە جیهانێک ببەخشێت، که مایل به ترازانه. لەوڕا، زمانی مرۆڤ زمانێکی شیعریی سەرشێتە و بەهیچ ڕاستایییەکدا پێهەڵنایێنێت ئەگەر لەگەڵ خۆی ڕاپێچی نەکات. هه‌رچه‌نده پرسار له‌لای زۆر له مرۆڤه‌كان هه‌یه، ئه‌مه شتێكی غه‌ریبه و غه‌ریب نییه. بۆ؟ غه‌ریبه به‌وه‌ی كه منداڵیی هه‌ر كه‌سێك شاعیرێك تێیدا جێماوه، به‌ڵام خۆڕانه‌هێنراو و له‌خۆنه‌گه‌یشتوو. غه‌ریب نییه، چونكه شیعر منداڵیی شاعیره‌كه‌ی خۆی نه‌كوشتووه، هه‌ڵی گرتووه‌ته‌وه و ڕۆژ و ساڵان بێپسانه‌وه له‌گه‌ڵ ژیان له په‌یوه‌ندیی ده‌ستلێداندا هێشتوویه‌تییه‌وه، دەستپێکی ئەم هەنگاوەش لەگەڵ چارەنووس بەرانبەرکێییی و زۆرانبازیییە، دەستپێکێک، کە نە پادشایی و هێز، نە ئەنکیدۆ”هاوەڵ” و نە کۆمەڵگە لێی دەستەبەر ناکرێت، بەڵکوو ئەوەی دەکرێ سەبوورییەک بەم مرۆڤ/منداڵه سەراسیمەیە بداتەوە؛ شیعره، كه‌وایه شیعر به له‌دایكبوونه‌وه ده‌ژێت، له‌كوێدا له‌دایكبوون نه‌بووه پرسی شاعیر، له‌وێدا منداڵیی شاعیرێكی جێماوه، ده‌بێته شتێكی غه‌ریب، كه‌یش له‌دایكبوونه‌وه بووه سووڕی ژیانی به‌رده‌وامیی شاعیر، له‌وێدا منداڵیی شاعیرێك هه‌یه، كه به‌رده‌وام له په‌یوه‌ندیی ده‌ستلێدان به‌ژیاندنه‌وه ده‌ژێت. كه‌وایه شیعر دەتوانێت مرۆڤ لە لەدایکبوونه چارەنووسخودایییه‌كه‌ی بستێنێتەوە و لە ڕێگەیەوە خەون و پرسیارەکانی خۆی بخزێنێتە نێو ژیان و ببێته دیوی ئه‌ودیوی ژیانی ههرهوهزیی، لێره‌وه‌یه كه “شیعر عیله‌تێكی ترسناكه” (هاو. 2016: 65).
ئەمڕۆ به‌ناو شاعیرانمان خەریکی هەڵقوڕاندنی ژیانی تێکڕایین، واتە بەهیچ شێوەیەک ناتوانن لەنێو بازاڕی قسەی سوواو، تۆڕە خەسێنەرەکان بێنە دەرەوە، ئه‌مه‌ش واده‌كات له‌دایكبوونه‌وه نه‌بێته پرسی شیعریییان، كه ئه‌مه‌ش ڕوونه‌دات، ئه‌وه شیعر وه‌ك له‌دایكبوون خۆی بێبه‌ریی ده‌كات له‌و مرۆڤه، كه گه‌ره‌كیه‌تی نانه‌زگێنیی به شیعره‌وه بكات. گه‌وهه‌ری “شیعر ئه‌و شته‌یه كه ده‌كۆشێت بێپسانه‌وه خۆی له شته‌كانی دیكه جوودا بكاته‌وه” (كارسون. 1397: 64)، شیعر بازاڕی بژێویی نییه، كه‌چی بازاڕی ئەوان بازاڕی هه‌ره‌وه‌زیییه.
له‌و ده‌مه‌ی شیعر ده‌بێته ستاندنەوەی ڕووحی هه‌ره‌وه‌زییی لە شاعیر، چونكه شیعر هەڵگۆزینی زمانە، بۆ ماڵە ئەبەدییەکەی شاعیر، ئه‌وه ڕێك شاعیر هه‌مان چاره‌نووسی ئۆدیپۆستی پێده‌بڕێت. چاره‌نووسێك كه له‌منداڵییدا به په‌یوه‌ندیی به ده‌ستلێدانه‌وه به ژیان مه‌راییكراوه و منداڵیی شاعیریش، ئەو مرۆڤە ژیاندۆست و مەیللەژیانەیە، کە بەم بەدبەختیی و بێپەنایییەی، مینا کەسێکە، کەسێک بەم هەموو ترس و دڵەڕاوکێیەی، ئەوا ده‌یانه‌وێت دنیایەکه‌ی خۆیانی بەڕوودا بکەنەوە، کە لێی بێبه‌ریییه؛ ژیانێكی ناشاعیرانه، ژیانی ناشاعیرانه واته دابڕانی هه‌میشه‌یی مرۆڤ/شاعیر له پرسیاری منداڵیی خۆی له ژیان و دونیا. به‌ڵام شاعیر بۆیه به‌رنه‌فره‌تكه‌وتووه، چونكه شەیدایە، شەیدای ژیان و بێندانێکە بەڕێگەوە/ به هه‌رده‌م له‌دایكوونه‌وه مەیلی بکات، بەڵام هەردەم لە دەستپێڕانەگەیشتندا بێت، بۆیه هه‌رده‌م شاعیر دووره له په‌ناگه‌ی ئه‌وانی تر -بازاڕ و ههرهوهزیی-. ئه‌و بۆ به‌رده‌وام ژیاندنه‌وه، ده‌بێت ده‌نگی خۆی به‌سه‌ر ژیان و گوێی دونیاوه زایه‌ڵه‌دار بكات.
شاعیر ئەم مرۆڤه دانەسەکناو، ڕێلەبەر و بێنوانووەیه، کە هەردەم بانگەشەی نوێبوونەوە، جیاوازنووسین، کاژ فڕەدانێک دەکات و دواجاریش لەسەر هیچ تەنافێکی نمایش نییە، بەشێوەیەک دەکرێ بڵێین: ئەو شاعیرە ئەو کەسە نییە، کەچاوەڕێی ئەوەی لێبکرێت، ڕێبازێک، یان ڕێبەرێکی هەقیقەتدۆزەرمان پێبناسێنێت و پێمان بێژێت، ئەوە منم، کە دەرگەتان بۆ دەشکێنم، نا. به‌ڵكوو ئه‌و منداڵییه گه‌وره‌بووه‌یه كه چاره‌نووسی نه‌مریی شیعر چاوی به‌زه‌یی لێستاندوونه‌ته‌وه. هه‌ر ئه‌مه‌شه ئه‌م په‌یوه‌ندیییه‌ی شیعر و شاعیریی، له‌گه‌ڵ شیعر و منداڵیی ئۆدیپۆست لێكگرێده‌دات.
ج
بە خوێندنەوەی بەرهەمه‌یلی ئەمڕۆی شیعری کوردیی، له‌لای دوو لایه‌ن ده‌گیرسێینه‌وه، له لایه‌نی یه‌كه‌م تێدەگەین کە تێگەیشتنێکی زۆر سوواو و مردوویی بۆ شیعر هەیە، تێگەیشتنێکە دەتوانین بە هەڵاتن لە شیعر یان مردووشۆریی ناوی بێنین. ئەم مردووشۆریییەی شیعری کوردیی لەخۆوەرپێچانه‌وه‌ی لایەنی بازاڕیی و لایه‌نی هەڵگرتنەوەیه. بۆیه تێگەیشت بۆ شیعر، تێگه‌یشتنێكی هه‌ره‌وه‌زییه و لە گەوهەر یان چییەتی شیعر دەسڵەمێتەوە. شیعری ئەم قۆناغەی کە بە شیعری گەنج ناوی ده‌هێنرێت، بەشێکی هەرەزۆری بریتیی شنگێڕیی و نووزانەوە و هاوكات مردووشۆریی، كه به‌جێگه‌یاندنی وه‌سیه‌تنامه‌ی هه‌مان نه‌ریتی باو، هه‌مان ڕیتم، شێوه و زمانی شاعیرانی باوه، كه ساڵانێكه تاقه‌تمان له‌م به‌رده‌وامنووسینی ئه‌م لایه‌نه چووه.
هه‌ڵبه‌ت له‌ته‌ك ئه‌م لایه‌نه‌دا، كه به هه‌ڵاتن له شیعر ناومان هێنا، لایه‌نێكی تر خوویایه، كه به له‌دایكبوونه‌وه ژیان ده‌ژێنن. ئێمه لێره‌دا ئاماژه به‌و ناو و به‌رهه‌مانه ناده‌ین، بۆ ئه‌وه‌ی خوێندنه‌وه بۆ به‌رهه‌مه‌كان ببێته سه‌رباس، نه‌ك ناوهێنانیان، بۆیه ئێمه لێره‌دا ته‌نێ ئه‌م به‌رهه‌مه شیعرییه‌ی “نارین رۆسته‌م” به‌ر چاو ده‌خه‌ین و له‌م نووسینه‌ماندا ده‌په‌ڕژێینه سه‌ری.
بەرهەمی شیعریی باش هەمیشە ئەو بەختەم پێدەدات کە بیری لێبکەمەوە، بخوێنمەوە و بنووسم. ئەم بەرهەمە شیعرە “بەرەواژ” بەرهەمێکی شیعریییە و نۆ شیعر و گفتوگۆیەکی لەخۆگرتووە. بەرهەمێکە بە قەبارە گچکە و بە باڵای شیعر دەوڵەمەند و تێر. ئەم بەرهەمە ساڵی 2021 چاپ بووە و لە بڵاوکراوەکانی نووسیارە.
ئەوەی لەم بەرهەمەدا “به‌ره‌واژ” دەیینین غروورگرتنی شاعیرێکە بەدەم تۆفانی دڵڕەقیی سەردەم، کە هەم ناسکیی خۆی وەک شاعیرێکی باو دەکوژێت و هەم تێگەیشتنیشی بۆ شیعر دەباتەوە لاڕێیەک کە زۆربەی شاعیرانی ئەمڕۆ پەنای لێدەگرن. بۆیە خوێندنەوەی شیعر و به‌ره‌واژ، کڵاوڕۆژنەیەکە بۆ ژیانی تاریککراوی خۆمان. ژیان، کە لەمێژساڵە بە دەنگوباس، مەکینە، مۆبایل، مێکیاژ، بوودەڵەبوون، فیلمی توورکیی و مردووشۆرییمان گۆڕیوەتەوە.
شیعره‌كانی نێو ئه‌م به‌هه‌مه له‌نێو واقیعی ژیاندان، به‌ڵام نه‌ك به‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ. ئه‌گه‌ر له شیعره‌كان ورد نه‌بینه‌وه و به‌سه‌ریاندا تێبپه‌ڕین، ئه‌وه به‌ر ئه‌م واقیعه ناكه‌وین، چونكه ئه‌م واقیعه به‌رگێكی سووریالیی له‌خۆیدا وه‌رپێچاوه. هاوكات سووریالیی و واقیع تێیدا وایكردووه، كه شیعره‌كان له‌نێو مه‌ترسیی ڕۆژی ڕه‌شدا، ترس و دڵه‌ڕاوكێ، یان تراژیكۆمیدی بن. بۆیه دنیایه‌كی سارد و بزربوون، ترس و گرمۆڵه‌بوون بووه‌ته كه‌شی شیعره‌كان. بۆیه‌شه ده‌بینین هه‌ندێكجار ته‌نانه‌ت گرۆتێسك “عه‌جیب و غه‌ریب” ئاوقای خوێنه‌ر ده‌بێت و بینه‌قاقای ده‌گرێت.
ئه‌گه‌ر بێت و باسی ئه‌و ده‌نگانه‌ی شیعری كوردیی بكه‌ین، كه ده‌كه‌ونه نێو ڕێبازی سووریالیزمه‌وه، ئه‌وه به‌گشتیی ده‌نگێكی نێر ده‌بیسترێت، بۆیه نارین ڕۆسته‌م یه‌كێكه له‌و شاعیرانه‌ی كه بكوژ، یان كه‌لێنی ئه‌م ده‌نگه گشتییه‌ی نێره، هه‌رچه‌نده خۆی وه‌ك ده‌نگێكی ژن ئینكاریی ده‌كات، چونكه شیعر ڕه‌گه‌زی نییه. له شیعری “شه‌ره‌پشیله”دا، كه خاوه‌ن فۆڕم و ته‌كنیكێكی جوان، ناوه‌رۆكێكی قووڵه ده‌ڵێت:
ناوه‌رۆكێكی قووڵه ده‌ڵێت:
“له كن عه‌ریزه‌نووسی ناسنامه
كه قه‌ڵه‌م گه‌یشته سه‌ر ڕه‌گه‌ز
سه‌ره‌وخوارم كرده‌وه،
فرمێسكێكی لێ كه‌وت:
نییه‌تی.
ده‌ركراین.” (هه‌مان: 30)
ئه‌م كۆپله‌یه چه‌ند لێكدانه‌وه‌یه‌ك هه‌ڵده‌گرێت، كه ده‌كرێت ئه‌م كۆپله‌یه لێدان بێت له جیاوازیی ژن و پیاو، هاوكات لێدان بێت له‌و جیاوازییه‌ی كه له‌نێو دونیای ڕۆشنبیری كوردییدا به‌نێوی خانمه‌نووسه‌ر سه‌ری هه‌ڵداوه. سه‌رباری ئه‌وه ڕه‌خنه له‌وه ده‌گرێت ئه‌گه‌ر جیاوازیی ڕه‌گه‌زیی هه‌بێت، ئه‌وه ڕه‌گه‌زی سێیه‌م، یان با بڵێین “نێره‌مووك” له‌سه‌ر ناسنامه‌كه‌ی ده‌بێ چی بنووسرێت! كه ناشنووسرێت.
له‌لایه‌كی دیكه‌وه ئه‌گه‌ر ئێمه‌ش ئه‌و جیاكارییه‌ی ژنه‌شاعیر به‌هه‌ند وه‌ربگرین، ئه‌وه ده‌بینین بابه‌تی شیعره‌كانی ئه‌و خانمه‌شاعیرانه زۆر لێكنزیكه، دڵداریی به‌شه هاوبه‌شه‌كه‌یه‌تی یان هه‌ر له بابه‌تی كچێنیی، عاده‌بوون و شه‌وی بووكێنییدا ماوه‌ته‌وه. ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر په‌ڕیبێته‌وه بۆ بابه‌تی نیشتیمانیی و ئازادیی ئه‌وه جه‌لاد و چه‌وسێنه‌ره‌وه هه‌ر ته‌نیا داگیركه‌ره، به‌ڵام به‌پێچه‌وانه‌وه له به‌ره‌واژدا ئازادیی، جه‌لاد و داگیركه‌ر ده‌سه‌ڵاتی خۆیه‌كییه، بابه‌ته‌كانی كچێنیی، عاده‌بوون و فێمێنیستبوون له‌گۆڕێدا نییه، ته‌نیا ده‌نگێكی شیعریی هه‌یه، ده‌نگێك كه به ئاره‌زوو بۆ ژیان بارگاویی كراوه. بۆیه به خوێندنه‌وه‌ی به‌ره‌واژ یه‌كڕاست له‌نێو شیعردایت، له‌نێو شیعردابوون له‌نێو ژیاندابوونه. سوودوه‌رگرتنیشی له سووریالیزم، یان سووریالیزم بوونی، ئه‌وه له‌پێناو خزمه‌تكردن و نوێخوازییدا قووچ ده‌بێته‌وه، “گۆران”ی شاعیر هه‌رچه‌نده كه خۆی شیعری سووریالیزمی نه‌نووسیووه، به‌ڵام بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی كردووه، كه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌ده‌ب تازه‌بكرێته‌وه ئه‌وه سووریالیزم ده‌بێته هۆی ئه‌م لایه‌نه گرینگه‌ی ئه‌ده‌ب. (پیرباڵ. 2021: 129) هه‌ڵبه‌ته ئه‌گه‌ر ئه‌و جیاكارییه ڕه‌گه‌زیییه بكه‌ین، ئه‌وه “نارین” وه‌ك یه‌كه‌م شاعیر له به‌ستێنی ئه‌ده‌بی سووریالیزمی كوردییدا ده‌گیرسێته‌وه. هه‌ر بۆیه‌شه ئەم بەرهەمه هەر لە پزدانیدا، شاعیرێك/منداڵێکی کونجکاویی و زیت، چاوەکانی دە دنیای دوێنێ، ئەمڕۆ و بەیانی بڕیوە.
ئه‌م منداڵه‌ی كه لەنێو ئازار، ساردیی و دڵڕەقییدا لەدایکبووە، بەڵام نایەوێت نە خۆی لێنەبان بکات و نە خۆیشی تێدا سووڕگووم بکات، بەڵکوو دەیەوێت لە ساتەوەختەکانی سەردەمەکەی تێبگات، ئەو تێنوویەتیییەی هەیە بۆ تێگەیشتن، واتای ئەوە نادات کە دەزانین بەڵکوو واتای ئەوە دەدات لێی تێبگەین، ئەمەش وادەکات لە مەرگەسات، ئاڵۆزیی و دڵساردیی ئاوازی سەردەمی خۆت وەخۆ بکەویت و دەنگێک بخەیتە گوێچکەی سەرگەردانیی، خەمساردیی و نەبانیی ئەوانی دیکە، خودی ئەمەش تێگەیشتنە لە شیعر.
خاڵێكی سرنجراكێشی دیكه به به‌راورد به شاعیرانی تر ڕابوردووه، بە ئەمەکبوون بەرانبەر ڕابوردوو لە شیعردا، نمەککردنی ژیانە. شاعیر لەهەر کەسێکی تر بەتەنگەوەترە بۆ بیرکردنەوە لە ڕابوردووی خۆی، چونكه بیرکردنەوە لە ڕابردوو خۆتێگەیاندنه له ئێستا، خۆته‌یارکردن و خه‌مڵاندنی داهاتووه. هه‌ر بۆیه ژیانی ڕابوردوو، له‌لای شاعیر گرینگییه‌كی زۆری پێدراوه، به‌ڵام نه‌بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی كه ئێستا و داهاتوو بووه‌ستێنێت، فه‌رامۆش بكات، ئه‌مه‌ش به هه‌بوونی ڕه‌خنه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیی و سیاسیی دۆخ و ژینگه‌ی سه‌رده‌م، به‌تایبه‌تیی له شیعره‌كانی “شه‌ڕه‌پشیله، ئێكسپایه‌ر و بووكه‌ڵه‌ی سووپه‌رمان تاد دا.
دووه‌م: ئه‌شكه‌وته‌كه‌ی نارین ڕۆسته‌م
“بووكه‌ڵه‌ی سووپه‌رمان” وه‌ك نموونه
هه‌ر منداڵێكی كورد، له خه‌یاڵدانیدا سووپه‌رمانێك هه‌یه، ده‌یه‌وێت هه‌رده‌م به‌هانای دیترانه‌وه بچێت، ببه‌خشێت و جیهان له‌ده‌ستی شه‌یتان ڕزگار بكات، به‌ڵام منداڵه سووپه‌رمانه‌كه‌ی شیعری “بووكه‌ڵه‌ی سووپه‌رمان” سووپه‌رمانێكی تێكشاو و شكستخواردووه، به پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی كه سووپه‌رمان بانمرۆڤ و شكستنه‌هێنه‌ره.
“جامخانه به تۆپێكی فووتبۆڵ زرمه‌ی لێ هه‌ستا،
بووكه‌ڵه‌یه‌كی سووپه‌رمان ده‌رپه‌ڕی.
به‌سه‌ر كێڵگه‌یه‌كی وشكدا ده‌فڕێت
هه‌ور ده‌گوشێت، برووسكه‌یه‌ك فڕێ ده‌دات و
هیچ نابارێت.” (هه‌مان، 20)
شاعیر، تێڕوانینێكی ڕه‌شبینانه‌ی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیی و دونیای كوردیی هه‌یه، له‌م كۆمه‌ڵگه‌یه‌دا ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر سووپه‌رمانیش بیت، سووپه‌رمانێكی شكستخواردوویت و ده‌رنابه‌یت، هه‌ر بۆیه‌شه شاعیر سوود له وشه‌ی بووكه‌ڵه وه‌رده‌گرێت و ده‌یخاته پێش وشه‌ی سووپه‌رمانه‌وه. به مانایه‌كی تر، ئه‌گه‌ر بیبه‌ستینه‌وه به كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیی، ئه‌وه ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یه به‌و دۆخه جێگیر و نه‌زۆكه ڕازییه، پرسیاری نییه و ناشیه‌وێت كه‌سێك پرسیاری لێبكات، چونكه له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه باوه‌ڕی به‌وه هێناوه، كه ناتوانێت و ناشیه‌وێت بگۆڕێت.
“زیندانێكی نهێنی ده‌دۆزێته‌وه،
گوریس هه‌ڵده‌دات
زیندانییه‌كان ده‌یكه‌ن به جۆلانه.” (هه‌مان، 20)
له‌م كۆپله‌ی سه‌ره‌وه‌دا، ده‌بینین كه سووپه‌رمان په‌تێك بۆ زیندانییه‌كان هه‌ڵده‌دات، به‌ڵام زیندانییه‌كان له خه‌ون و بیری ئازادییدا نین، بۆیه په‌ته‌كه ده‌كه‌نه جۆلانه. ئه‌گه‌ر به‌راوردی بكه‌ین به شكه‌وتی پلاتۆن، ئه‌وه له شكه‌وته‌كه‌ی پلاتۆدا كه‌سه‌كان زنجیركراون و ناتوانن ڕوو وه‌ربچه‌رخێنن، واته بیركردنه‌وه و زانینیان نییه، یان كۆنتڕۆڵكراوه، به‌ڵام له زیندانه‌كه‌ی نێو شیعری “بووكه‌ڵه‌ی سووپه‌رمان”دا زیندانیه‌كان زنجیرنه‌كراون، واته ده‌توانن بیربكه‌نه‌وه، كه‌چی له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا نایانه‌وێت به‌ره‌و ڕووناكیی، به‌ره‌و زانین بڕۆن، ئه‌مه گوزارشتێكی ئه‌مڕۆییی دۆخی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردییه، كه ده‌ستبه‌سه‌ر نییه و خۆی ده‌ستبه‌سه‌ر كردووه، كه‌واته ده‌ستبه‌سه‌ریی هه‌قیقه‌تی ئه‌وه. كه‌واته ئه‌م زیندانیانه له‌نێو ئه‌م هه‌قیقه‌ته‌دا كه ئه‌گه‌ر تاڵیش بێت، هه‌ر بۆی شیرینه، خۆشخه‌یاڵتره، چونكه مه‌حكوومه به خۆده‌ستبه‌سه‌ریی، به‌وه‌ی كه زانینێكی هه‌یه كه قه‌ده‌ریه‌تی له زینداندا بژێت. هه‌ر بۆیه‌شه ئه‌م سووپه‌رمانه له‌وه‌ها كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا ده‌بێته بووكه‌ڵه، هه‌رچه‌ند ئه‌گه‌ر هه‌ور بگوشێت و برووسكه‌ش بهاوێژێت، ئه‌وه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی وشك هه‌یه و هیچ دڵۆپێك نابارێت، هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر بیبه‌ستینه‌وه به كورده‌وه، ئه‌گه‌رنا ئه‌م ڕه‌شبینییه گشتییه و تایبه‌ت نه‌كراوه به كورد، به‌ڵام ئێمه ده‌توانین ده‌رك به‌وه بكه‌ین، كه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیی، كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی داڕووخاو، ملكه‌چبووی نێو خوڕافیات و وه‌همه، ده‌ستبه‌سه‌ره به وه‌هم و دابونه‌ریت.
“له قاوه‌خانه‌كان…
به ڕه‌حه‌تی قاوه ده‌ڕژێننه ده‌می پێكه‌نینه‌وه،
نه‌وه‌ك بخه‌وێت:
ده‌یخواته‌وه و هێڵنج ده‌دات
سووپه‌رمان، په‌تۆیه‌كی پێدا ده‌دات.
له‌ناو جامخانه شكاوه‌كه ده‌نیشێته‌وه،
پارچه‌شووشه‌یه‌ك هه‌ڵده‌گرێ
قۆڵی هه‌ڵده‌كات، ده‌ماری نییه.” (هه‌مان: 20)
ئه‌وه‌تا به ڕه‌حه‌تیی قاوه ده‌ڕژێننه ده‌می پێكه‌نینه‌وه، كه نه‌خه‌وێت، كه‌چی هێڵنج ده‌دات، پێكه‌نینیش نه‌ك سارد و وشك، به‌ڵكوو سووپه‌رمانیش ده‌سته‌وه‌ستان ده‌بێت، قۆلی خۆی بۆ خۆكوژیی هه‌ڵده‌كات، به‌ڵام چیبكات، سووپه‌رمانه‌كه‌مان بووكه‌ڵه‌یه‌ك زیاتر نییه تا ده‌ماری هه‌بن.
ماویه‌تی…
