شاخەوان سدیق

ڕۆمان وەك هونەری تەكنیكە ئاڵۆزەكان و سەرزەمینی كێشە گەورەكان، هەمیشە وەك ڕووبەری باسكردن و پیشاندانی چیرۆك و بابەتە هەستیار و گرنگەكان وێنا كراوە، بەو پێیەی ئەوەی لە ڕۆماندا نووسەر دەربارەی ژیانی واقیعی و ژیانی فەنتازی دەتوانێت بیڵێت، هەر بە تەنها لە ڕۆماندا دەكرێت و دەتوانرێت بگێڕرێتەوە. هەر بەم تێڕوانینەشە كە شاعیری ناسراوی عەرەب (محمود دەروێش) دەڵێت “ڕۆمان هەرگیز دووچاری قەیران نابێت، چونكە لە ناوەوەی هەر بوونەوەرێكی مرۆییدا ڕۆمانێك هەیە” لە سەدەی هەژدەوە لەو دەمەوەی ڕۆمان وەك هونەر و ژانرێكی باڵا خۆی بەیان دەكات و بە ماوەیەكی كەم، دەبێتە جێی بایەخی خوێنەران، بەردەوام پەرەی پێدراوە و ڕۆژ دوای ڕۆژیش لە بەرەوپێشچووندا بووە، كتێبخانەكانی دنیا پڕن لەو ڕۆمانانەی كە گۆڕانكاریی گەورە و مێژووییان بە دوای خۆیاندا هێناوە، ڕەنگە ڕۆمانەكانی (دۆنكیشت_ی سێرفانتس و مادام بۆڤاری_فلۆبێر و كووخەكەی مام تۆمی_ هاریێت ستۆ و تاوان و سزای_ دۆستیۆڤسكی و دایكی مەكسیم گۆرگی و سەدساڵ تەنیایی_ ماركیز و…..هتد)

لە نموونەی ئەو ڕۆمانانە بن، كە لەپاڵ ئەمانەشدا ملیۆنان ڕۆمانی سادە و بێكاریگەر و  كرچوكاڵ هەن و لەگەڵ بڵاوبوونەوەیاندا، هەم لای خوێنەر و هەم لە مێژووی ئەدەبیاتیشدا دەمرن، بەڵام خۆ پرسیارێكی سادەش هەیە، كە ناكرێت نەپرسین؟ چی وای كردووە ئەم ڕۆمانانە گرنگ و كاریگەر و پڕخوێنەر بن، بێگومان تاكە وەڵام لە دیدی منەوە، چۆنێتیی گێڕانەوە و بەهێزیی زمان و شارەزایی تەكنیك، لە هەمووی گرنگتر بوونی چیرۆكی سەرنجڕاكێشە. چونكە ئەگەر نووسەر لە خەیاڵدانیدا خاوەنی چیرۆكێكی گرنگ و كاریگەر نەبێت، هەرچی بنووسێت كرچوکاڵ و بیتام دەر دەچێت، هەر وەك ڕۆماننووسی گەورەی عەرەبیش (نەجیب مەحفووز) دەڵێت “هەر كارێكی هونەری چەندە جیددییش بێت، بەڵام بەبێ‌ بوونی چیرۆك، سەختە بە كاری هونەری ناو ببرێت”

لێرەوە و لەژێر كاریگەریی ئەم پێشەكییەی سەرەوەدا دەمەوێت لە ڕۆمانی (ڕۆژێك لەو ساڵانە هەڵدەگرم)ی ڕۆماننووسی گەنج (ئارام محەمەد) بدوێم. ڕۆمانێك لە ڕووی قەبارەوە بچووك، بەڵام لە ڕووی ناوەرۆكەوە گەورە و كاریگەر. ئەوەشی ئەم خەسڵەتەی پێ داوە جوانی و سادەیی زمانەكەی و شارەزایی نووسەرە، لە تەكنیكی گێڕانەوەكەیدا، ئەمە جگە لەوەی ڕۆمانەكە خاوەنی چیرۆكێكی بەهێز و كاریگەرە، كە نووسەر ئاقڵانە بۆمانی دەگێڕێتەوە. (ئالان ڕۆب گرێ‌) پێی وایە “ڕۆماننووسی ڕاستەقینە ئەو كەسەیە، كە چیرۆكێكی هەیە و دەزانێت چۆن ئەو چیرۆكەی دەگێڕێتەوە” لەم ڕۆمانەشدا ئەم ڕۆماننووسە لاوەی ئێمە، بەو جۆرەی كە (ڕۆب گرێ‌) دەڵێت چیرۆكێكی هەیە و مەبەستیەتی وەستایانە بۆمان بگێڕێتەوە.

ئارام محەمەد و شاخەوان سدیق

چیرۆكی ڕۆمانەكە:

ئەگەرچی بە كارێكی گونجاوی نازانم لێرەدا تەواوی چیرۆكی ڕۆمانەكە بگێڕمەوە، بەڵام هەوڵ دەدەم زۆر بە كورتی هێڵەگشتییەكانی بخەمە ڕوو، ڕۆمانەكە باسكردن و گێڕانەوەی چیرۆكی خێزانێكی چواركەسیی هەژار و شۆڕشگێری كوردە، كە ژیانیان دەكەوێتە نێوان هەردوو دەسەڵاتی ڕژێمی بەعسی عەرەبی و حكومەتی خۆبەڕێوەبەری كوردیيەوە، كارەكتەری سەرەكیی ڕۆمانەكە، كوڕێكە بە ناوی (سەفین) كە خاوەنی خوشكێكی نەخۆشە و بەردەوام یان پێدەكەنێت یان دەگری. باوكی سەفین كە یەكێك بووە لە ئەندامی شانە نهێنییەكانی یەكێك لە حزبە كوردییەكان و هەڵگری چەندین نامەی نهێنیی ڕێكخستنەكانە، تووشی چەندین چەرمەسەری و گرتن و ئازار دەبێتەوە، بەڵام لە پێناو بیروباوەڕی كوردایەتی و بە خەونی ژیانێكی شایستە بۆ نەوەكانی كۆڵ نادات، بەڵام ئەوەی مایەی نیگەرانی و لەسەروەستانە ئەم خێزانە لە پاش ڕاپەڕین و دامەزراندنی حكومەتی خۆبەڕێوەبەری كوردییش، دیسانەوە قوربانیی دەستی حزبەكانن و لەبری پاداشتدانەوەیان تووشی چەندین ڕووداوی نەخوازراو دەبنەوە، بەگشتی ڕۆمانەكە خاوەنی چیرۆكێكی سەرنجڕاكێشی پڕ ڕووداوە، كە خوێنەر ناچار بە خوێندنەوە دەكات.

زمان و تەكنیك لە ڕۆمانەكەدا:

هەموو نووسینێك هەڵگر و خاوەنی زمانێكی تایبەتە بۆ شێوازی گێڕانەوە و دەربڕینی، بەتایبەت گەر ئەو نووسینە ئەدەبی بێت، زمان دەتوانێت ڕۆڵی گرنگ لە هاوكاریكردنی نووسەر بۆ باشتر گەیاندنی پەیامی چیرۆكەكەی بكات، هەر وەك (ڕۆلان بارت) دەڵێت “زمانی مرۆڤایەتی بە تەواوی نموونەی مانا نییە، بەڵكو بونیادێكی ماناییە” لە ڕۆمانی (ڕۆژێك لەو ساڵانە هەڵدەگرم) ئارام محەمەد، بە زمانێكی ئێجگار جوانی سادەی بێ‌ گرێوگۆڵ، بەڵام قووڵ و پڕ واتا، چیرۆكەكەیمان بۆ دەگڕێتەوە، ئەگەرچی زمانی نووسینی ئەم ڕۆمانە ڕۆژنامەنووسییانەیە و كەمتر بەر زمانی شیعری تیایدا دەكەوین، بەڵام نووسەر ڕۆژنامەنووسی و تەكنیكەكانی ڕاپۆرتی هەواڵی، كە خوێنەر ناچار بە زانینی دەرەنجامی پاشماوەی ڕووداوەكان دەكات، دەخاتە خزمەتی گێڕانەوەكەیەوە و بە تەكنیكی پارچەپارچەكراوی گێڕانەوەیی گەمەی خۆی لەگەڵ خوێنەرەكانیدا دەكات، ئەم شێوازی گێڕانەوەیەش لای ڕۆماننووسانێكی وەك (گارسیا ماركیز و بارگا یۆسا و ئیزابیل ئەلێندی و سڤیتلانا ئەلێكسیڤیچ) بە ڕوونی دەبینینەوە، كە لە ڕاستیدا ئەم شێوازە كارێكی ئاسان نییە، جۆرێكە لە تێكەڵكێشی كاری ڕۆژنامەنووسی و ئەدەبی و بۆ ئەنجامدانی شارەزایی و سەلیقە و توانای باشی دەوێت، كە نووسەر لەم ڕۆمانەیدا بەكاری هێناوە. ئەویش بەو پێیەی خۆی ڕۆژنامەنووس بووە و پێشتر كاری نووسینی ڕاپۆرت و هەواڵی كردووە.
هەر لەم ڕۆمانەدا ڕۆماننووس هەوڵی داوە تەكنیكی (چیرۆك لەناو چیرۆك)دا تاقی بكاتەوە، ئەو شێوازەی لە زۆر چیرۆك و گێڕانەوەی ڕۆمانی (هەزارویەك شەوە)ی بەناوبانگدا بینیومانە و خوێندوومانەتەوە، لە ئەدەبی كوردییشدا هەریەكە لە ڕۆماننووسان (عەتا محەمەد و ئارامی كاكەی فەلاح) پێشتر تاقییان كردووەتەوە و بەكاریان هێناوە، بە تێكەڵكردنی گێڕانەوەی چیرۆكی ژیانی (سەفین) و دروستكردنی فیلمی دیكۆمێنتاری، لە ڕێگەی دووبارە ئەو گێڕانەوەیەوە نووسەر شارەزایانە ئەم گەمەیە دەكات، هەر بۆیە لە دەرەوەی زمانی شیعری، خوێنەر چێژ لە بەردەوامبوونی خوێندنەوەی ڕۆمانەكە دەبینێت.
ئەدەبی نامە و بەكارهێنانی سیمبول وەك كۆدی ڕۆمانەكە:
یەكێك لە ڕەگەزە گرنگەكانی نووسینی ڕۆمان، تاقیكردنەوە و بەكارهێنانی شێواز و بابەتی جیاوازە بە مەبەستی فراوانی لە پانتایی گێڕانەوەدا، بۆ ئەوەش هەمیشە نووسەرانی ژیر پەنا بۆ شێوازی جیاواز جیاواز دەبەن، لەوانە تەكنیكی شێوازی گێڕانەوەی (نامە)یی، كە ڕەنگە دیارترین و بەرچاوترینی ئەو شێوازانە بێت، ئەم شێوازەش لەلایەن زۆرێك لە ڕۆماننووسە كلاسیكەكانەوە بە مەبەستی گێڕانەوە، سوودی لێ وەر گیراوە، هەندێك جار هەموو ڕۆمانەكە بەو شێوازە گێڕراوەتەوە و هەندێك جاریش تەنها لە چەند بەشێكی ناو ڕۆمانەكەدا سوودی لێ وەر گیراوە، لەوانە ڕۆمانە نامەییەكانی (پامیلا) و (كلارسیا)ی (سامۆئێل ریچارسۆن) لە مێژووی ڕۆمانی ئەورووپیدا و ڕۆمانی (هەژاران)ی (دیۆستیۆڤسكی) لە ئەدەبی ڕووسیدا، دیار و بەرچاون، لە ئەدەبی كوردییشدا، ڕۆماننووسان (یاسین بانی خێڵانی) لە ڕۆمانی (نازیلا) و (ئەژین عەبدوالخالق) لە ڕۆمانی (نامەكانی فێرناندۆ)دا تاقییان كردووەتەوە. لەم ڕۆمانەشدا (ئارام محەمەد) لە ڕێگەی گێڕانەوەی نامەكانی باوكی كارەكتەری سەرەكی كە (سەفین)ە، سوود لەم تەكنیكە دەبینێت و لەو ڕێگەیەوە ئاشنامان بە بەشێك لە ژیانی ڕابردوویان دەكات. جگە لەم شێوازەش نووسەر ئیش لەسەر بەكارهێنانی (سیمبول) لە گێڕانەوەكەیدا دەكات، چیرۆكی (گریان و پێكەنین)ی خوشكەكەی (سەفین) ئاماژەن بۆ دابەشكردنی ژیان بەسەر دڵخۆشی و دڵتەنگیدا، پێمان دەڵێت، ئەوە سروشتی ژیانە كە هەمیشە هەموو دەستەواژەكان هاوتەریب بن لەوانە (ڕەش، سپی، نێر، مێ، شەڕ، ئاشتی، شادی، دڵتەنگی) و بۆ خۆشی فەلسەفەی ژیان بەسەر بەرەی (پێكەنین و گریان)دا دابەش بووە، تەواوی ژیانی مرۆڤ هەر لەسەر ئەم بڕوایە بونیات نراوە. كە ئەمەش ئاستی هۆشیاریی نووسەر بەرانبەر پرسی فەلسەفییانەی بوون و نەبوون نیشان دەدات.

ئەم ڕۆمانە بۆ بخوێنینەوە؟

ڕەنگە هەریەكەمان ئامانج و مەبەستێكی دیاریكراومان لە خوێندنەوەی ڕۆمان هەبێت، بەڵام سەرەڕای ئەو ئامانج و مەبەستانە، هەمووان كۆكین لەسەر ئەوەی كە خوێندنەوەی ڕۆمان چێژە و خوێنەر بەپێی ئاستی تێگەیشتن و هۆشیاریی خۆی چێژ لەو خوێندنەوەیە دەبینێت، بە بڕوای من ئەوەی چێژی ڕاستەقینەش بە خوێنەر دەبەخشێت، خوێندنەوەی ڕووداوی واقیعی نییە لە ڕۆماندا، بەڵكو خوێندنەوەی شتێكی نوێیە كە لە ژیانی واقیعیدا یان نییە، یان هەیە و نووسەر ئەو دیوەیمان پیشان دەدات كە ئێمە نایبینین، لەمەش سەرووتر پیشاندانی وێنەیەكی تری ئەو ڕووداوەیە، كە لە ژیانی ئاساییدا مومكین نییە ڕوو بدات. ئەمەش پەیوەستە بە ئاستی ڕۆشنبیری و فراوانیی خەیاڵی نووسەرەوە، هەر وەك ڕۆماننووسی ئێرانی (عەباسی مەعروفی) دەڵێت “لە ژیانی تایبەتیی كەسەكاندا، ناشرینترین ڕەفتار درۆ و خیانەتكردنە لە ئەمانەت، بەڵام لە ڕۆماندا نابێت نووسەر واقیع بۆ خەڵك دووبارە بكاتەوە، لەبەر ئەوەی ئەوان شەو و ڕۆژ لەگەڵ ئەو واقیعەدا دەژین. خوێنەر بۆ ئەوە ڕۆمان دەخوێنێتەوە، تا لەگەڵ ژیانێكی دیكەی لە سەرووی ژیانی خۆیەوە، پەیوەندی دروست بكات”.
ڕۆمانی (ڕۆژێك لەو ساڵانە هەڵدەگرم) ڕۆمانێكە، واقیعمان بە جۆرێكی دیكە و لە فۆڕمێكی نوێدا پیشان دەداتەوە، بە گەڕانەوە و فلاشباگ بۆ ڕابردوو لە ڕێگەی گێڕانەوەوە، چیرۆكی قوربانیی شۆڕگێرێكمان بە دەست جەلاد و لە هەمان كاتدا شۆڕشیشەوە بۆ بەیان دەكات، ڕۆمانەكە جۆرێكە لە گێڕانەوەی یادەوەری و هەوڵدان بۆ نووسین و شێوازی نووسین، بە هونەری ڕۆماننووسییانە، كە بۆ ئەم جۆرە لە نووسین ڕەخنەگری ناسراوی بواری ئەدەب (دۆبرۆفسكی) لە ساڵانی 1970 دا بۆ یەكەم جار زاراوەی (ئۆتۆفیكشن)ی بەكارهێنا، كە مەبەست لێی ئەو جۆرە تێكستانە بوو، كە تیایاندا (هەم بیرەوەری و هەم شێوازی نووسینی ڕۆمان) لە خۆیدا كۆ دەكاتەوە. كە (ژیاننامە و فەنتازیا و كۆلاج) دەكات بە كۆمەكی خەیاڵ. بەم شێوازەش دواتر نووسەر لە كارەكەیدا چیرۆكی ژیانێكی ڕیالیست دەنووسێتەوە. بۆ من خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانە قەبارە بچووكە، كە سەرەداوی چەندین ڕوودای لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە، سەرەڕای چێژبەخشییەكەیی، هەڵگری چەندان واتایی كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆژی و ئایدیاڵی بوو، هەر لە یەكەم بەریەككەوتنم بە ناونیشانەكەی (ڕۆژێك لەو ساڵانە هەڵدەگرم) وای لێ كردم لە چەندین لاپەڕەدا بوەستم و باشتر تێ بفكرم و بیر بكەمەوە، لەوەی (كام ڕۆژ، كام ساڵ و كام ڕووداو) و بۆ…. ؟ ئەوەش بە بڕوای من یەك لە خەسڵەتەكانی كتێب و ڕۆمانی باشە، كە وا لە خوێنەر بكات بیر بكاتەوە، نەك خۆی لەبری خوێنەرەكەی بیر بكاتەوە، بۆیە من خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانە بە گرنگ و پێویست دەزانم، دڵخۆشم بە توانا و ئاستی بەرزی نووسەرەكەی، هەر ئەمەش وام لێ دەكات كە دڵنیا بم لە داهاتوودا كتێب و بەرهەمی جوانتری دەخوێنمەوە.

بۆ ئەم نووسینەم، سوودم لەم كتێبانە بینیوە:
1-ڕازەكانی گێڕانەوە_  نووری بێخاڵی.
2-بەرەو ڕۆمانی كوردی_ ئارام سدیق.
3-ڕۆژێك لەو ساڵانە هەڵدەگرم_ ئارام محەمەد.